معماری فولدینگ

مقدمه

در بررسی آثار معماری در ادوار مختلف تاریخ میتوان به رابطهی مستقیم و عمیق بین نحوهی نگرش و ایدئولوژی بشر نسبت به هستی و اعتقادات او و به طور کلی آن چه را فرهنگ مینامیم و آنچه که به عنوان اثر معماری عرضه مینماید پی برد.

به این معنی که نحوه ی تفکر و تفسیرانسان از هستی در شکلگیری معماری او به شدت تأثیرگذار بوده است. به عبارت دیگر آن چه به عنوان کالبد معماری شکل میگیرد، متأثر از کیفیات روحی است، که خالق آن اثر مدنظر داشته است درست به مثابهی نقاشی کودکی که از روی آن میتوان به نحوه تفکر و حالات روانی کودک در هنگام خلق نقاشیاش پی برد.

مقارن با تحولات عظیمی که در چند قرن اخیر در حوزهی تفکر صورت گرفته است، معماری نیز دستخوش دگرگونیهایی گردیده که باز خورد آن را میتوان در تعدد سبکها مشاهده کرد. به این معنی که، این معماری است که آن تفکرات را توصیف میکند.
هر تفکر جدید و یا نظریه ی علمی تازه باعث ایجاد سبکی نو در معماری شده است. در این مطالعه، ابتدا مقدمات فلسفی مرتبط با موضوع بررسی شد و بعدبه تعریف فولدینگ در معماری و سپس به نمونه هایی از کارهای معماران در فولدینگ پرداخته شده نهایت آن که فهرست منابع مورد استفاده در پایان آورده شده است.

معماری فولدینگ

معماری فولدینگ یکی از سبک های مطرح در دهه ی پا یانی قرن گذشته بود. فلسفه ی فولدینگ برای نخستین بار توسط فیلسوف فقید فرانسوی ، دلوز مطرح شد.همچون دریدا از جمله فلاسفه مکتب پسا ساختارگرایی محسوب می شود.دلوز نیز مانند دریدا اساس اندیشه ی خود را بر زیر سوال بردن بینش مدرن و
مکتب ساختارگرایی قرار داد.فلسفه ی دلوز ، یک فلسفه افلاطون ستیز و دکارت ستیز است. به عبارت دیگر می توان بیان نمود که فو لدینگ یک طرح ضد دکارتی است. از نظر دلوز ، هستی از زیر بنا های عقل ریاضی استخراج نشده است.وی در کتاب معروف خود ، ضد ادیپ سر مایه داری و اسکیزوفرنی ( 1972 ) خرد مدرن را مورد پرسش قرار می دهد.از نظر دلوز ، خرد هر جایی است.
فلسفه فولدینگ منطق ارسطویی را نیز زیر سوال می برد.از نظر این فلسفه ، هیچ ارجحیتی در جهان وجود ندارد .زیر بنا و روبنا وجود ندارد.فولدینگ به دنبال تعداد است و می خواهد سلسله مراتب را از بین ببرد. اینفلسفه در پی از بین بردن دوگانگی هاست.
فولد یعنی چین و لایه یعنی لایه های هزار تو، یعنی هر لایه در کنار لایه ی دیگر ، همه چیز در کنار هم است، هیچ اندیشه ی بر دیگری ارجحیت ندارد ، تفسیری بالاتر از دیگری نیست، همه چیز افقی است.به عبارت دیگر فولدینگ می خواهد منطق دو ارزشی را دیکانستراکت کند و کثرت و تباین را جایگزین آن کند.فولدینگ
هم مانند دیکانستراکشن در پی از بین بردن مبنا های فکری تمدن غرب و با لاخص منطق و ریاضی گو نه ی مدرن است.

فولدینگ ،عمود گرایی ، طبقه بندی و سلسله مراتب را مردود می داند. و به جای آن افقی گرایی را مطرح میکند. از نظر فولدینگ همه چیز همسطح است . دلوز در کتاب خود به نام فولد ،لا یبنیتز و باروک ( 1982)جهان را چنین تبیین می کند :
    ((جهان به عنوان کالبدی از فولد ها و سطوح بی نهایت که از طریق فضا ، زمان فشرده شده ، در هم پیچ و تاب خورده و پیچیده شده است.)) دلوز هستی و اجزائ آن را همواره در حال شدن می بیند. یکی از موارد کلیدی در مباحث مطرح شده توسط دلوز ، افقی گرایی است. دلوز به همراه یار همفکر خود ،فیلیکس گاناری ، مقاله ای با نام ریزوم در سال 1976 در پاریس منتشر کرد.این موضوع در کتاب هزار سطح صاف ( 1980 ) به صورت کامل تر توسط این دو مطرح گردید.
ریزوم گیا هی است بر خلاف سایر گیا هان ، سا قه ی آن به صورت افقی و در زیر خاک رشد می کند. برگ های آن خارج از خاک است.با قطع بخشی از سا قه آن ، این گیاه از بین نمی رود ، بلکه از همانجا در زیر خاک گسترش می یابد و جوا نه های تازه ایجاد می کند.
این دو متفکر با مطرح نمودن بحث ریزوم ، سعی در بنیان فکنی اندیشه غرب کردند و اصول اولیه آن را زیر سوال بردند. از نظر آن ها ، عقلا نیت غرب به صورت سلسله مراتب عمود وار ، درخت گونه و مرکز مدار است. 

داریوش شایگان ، اندیشمند معاصر ، در این باره می نویسد:
به زعم آنان –دلوز و گاتاری – تفکر غرب قرن ها در استیلای الگوی درخت وار بوده است .همه رشته ها ی مطالعاتی ، اعم از گیاه شناسی ، الهیات و هستی شناسی از این الگو تاثیر پذیرفته اند.فلاسفه همواره در جست و جوی بنیاد و ریشه بوده اند. انها نظام های رده بندی شده ایجاد کرده اند که شامل مراکز تولید معانی و مفهوم سازی و دستگاه های خودکار مرکزی ، همچون حافظه های سازمان یافته بوده است.
 در نقطه مقابل نظام درخت وار، ریزوم و چند پارگی قرار دارد. ریزوم در نفس خود متعدد است، تعددی آزاد از قید یگانگی. نظام مبتنی بر تعدد قطعا یک ریزوم است و با ریشه و انشعابات آن تفاوت دارد.ریزوم خود صورت های گوناگون دارد ، از گسترش سطحی منشعب در همه ی جهات گرفته تا برآمدگی و غده.پسریزوم عامل ارتباط و دگرزایی است و امکان ایجاد شبکه ای بی پایان را فراهم می کند، زیرا هر نقطه از آن می تواند به نقاط دیگر وصل می شود.بر خلاف درخت که در نقطه ای ثابت ریشه می گیرد،ریزوم حتی هنگامی که شکسته یا از هم گسسته شود باز می تواند حیات خود را از سر گیرد و در جهت های دیگر رشد کند.ریزوم درعین اینکه لایه لایه و وابسته به مکان است ، می تواند از جای خود بر کند، و به پیشرود و حلقه های پیوند و شبکه های ارتباطی جدید ایجاد کند.این خاصیت پی آمدهایی در بر دارد : ریزوم میتواند سبب ارتباط نظام های بسیار متفاوت و حتی نا متناجسشود، ریزوم متشکل از واحد های مختلف نیست ، بلکه از تجمع جهت
های گوناگون تشکیل شده، نه آغازی دارد و نه پایانی، همیشه در بین راه است، ماهیت آن بی وقفه تغییر می یابد. بنابراین عامل دگردیسی دائمی است، مانند درخت ، حاصل تولید مثل نیست،بلکه ضد تبار است. بر خلاف گرته ها و طرح های نقاشی که مدام عین خود را تولید می کنند ،ریزوم نقشه ای است که همواره قابلیت بر هم خوردن ، ایجاد پیوند، و تغییر را دارد و راه های ورود و خروج آن متعدد است.
ریزوم نظامی فاقد مرکز و رده بندی ، عاری از دلالت و بدون راهبر است.مانند درخت در قالب فعل ((بودن)) متحقق نمی شود، بلکه چون به طور نامحدود گسترش می یابد ، شبکه ای از حرف ربط (و ...و...) را به هم می تند.از همین رو قادر است فعل بودن را ریشه بر کند و آن را هزار تکه کند.
دلوز هم مانند دریدا قرائت تک معنایی را مردود می داند و معتقد به قرائت ها و تفسیر های مختلف و تفاهم ،تعامل و تحمل این قرائت ها نسبت به یکدیگر و در کنار یکدیگر است.

شایگان درباره ی نظر دلوز می نویسد:

((هیچ واقعه،هیچ پدیده ، هیچ کلمه و هیچ اندیشه ای وجود ندارد که معانی متعدد نداشته باشد.نتیجتا تنها جهان قابل شناسایی ، جهان تمایزها است، و یا به عبارتی جهان تفسیرها ،زیرا ارزیابی این چیز و آن چیز و کار ظریف سنجشچیزها و معانی هر یک ، به والاترین هنر فلسفه یعنی تفسیر تعلق دارد.هیچ چیز خارج از تفسیرهای متنازع وجود ندارد))

بابک احمدی،مولف و محقق معاصر ، درباره ی اندیشه دلوز می نویسد: 
((راه های بی شمار به خانه ای می رسند ،درهای متعد د قصر باز و بسته می شوند . همه چیز چند گونگی معنا را تثبیت می کند.))


بحث فولدینگ در معماری از اوایل دهه ی 1990 مطرح شد و به تدریج اکثر معماران نامدار سبک دیکانستراکشن مانند پیتر آیزنمن ،فرانگ گهری ،زاها حدید و حتی معمار مدرنیست فیلیپ جانسون به این سمت گرایش پیدا کردند.از دیگر معماران و نظریه پردازان سبک فولدینگ میتوان از بهرام شیردل ، جفری کیپنیز ، گرگ لین و چارلز جنکز نام برد.همانند دیکانستراکشن ، خاستگاه فلسفه ی فولدینگ در فرانسه و معماری فولدینگ در آمریکا بوده است.
این معماران در کارهای جدید خود پیچیدگی را با وحدت یا تقابل نشان نمی دهند بلکه به صورت نرم و انعطاف پذیر ،پیچیدگی ها و گوناگونی های مختلف را در هم می آمیزند.این کار باعث از بین بردن تفاوت ها نمی شود .باعث ایجاد یک پدیده ی همگون و یکپارچه نیز نمی گردد،بلکه این عوامل و نیروها به صورت نرم و انعطاف پذیر در هم می آمیزند.هویت و خصوصیت هر یک از این عوامل در نهایت حفظ می شود مانند لایه های درونی زمین که تحت فشارهای خارجی تغییر شکل می دهند ،در عین این که خصوصیات خود را حفظ می کنند.
نظریه ی دیکانستراکشن جهان را به عنوان زمینه هایی از تفاوت ها می دید و این تضادها را در معماری شکل می داد.این منطق تضاد گونه در حال نرم شدن است تا خصوصیات بافت شهری و فرهنگی را به گونه ای بهتر مورد استفاده قرار دهد.
دیکانستراکشنیست ها عدم هماهنگی های درون برنامه را در ساختمان و سایت نمایش میدادند و این نقطه ی آغاز در برنامه ی آنها بود. ولی آ نها هم اکنون این تفاوت ها را تقابل نشان نمی دهند ، بلکه آنها را به صورت انعطاف پذیری در هم می آمیزند و یک منطق سیال و مرتبط را دنبال می کنند.
اگر در گذشته پیچیدگی و تضاد از دل تقابل های درونی برنامه بیرون می آمد ،در حال حاضر خصوصیات مکانی ، مصالح و برنامه به صورت انعطاف پذیری روی همدیگر تا می شوند ، در حالی که هویت هر یک حفظ می شود.
معماری فولدینگ در مقیاس شهری در جایی بین زمینه گرایی و بیان گرایی قرار دارد. فرم های انعطاف پذیر نه به صورت کامل هندسی هستند و نه به شکل های دلبخواهی.

در مقیاس شهر،این لایه های تا شده و انعطاف پذیر نه نسبت به بافت مجاور خود بی تفاوت اند و نه مطابق با آنند، بلکه از شرایط محیطی بهره می جویند و آن ها را در منطق پیچ خورده و منحنی خود جای می دهند.

گرگ لین در تعریف معماری فولدینگ می گوید:
((فولد ینگ یعنی تلفیق نمودن عوامل نا مربوط در یک مخلوط به هم پیوسته ))در این رابطه می توان لایه های رسوبی در کوه ها را مثال زد که از فشارهای درونی زمین روی یکدیگر خم شده و پیچ و تاب خورده اند. در عین اینکه هر لایه خصوصیات درونی خود را حفظ کرده است، ولی با لایه های مجاور خود در گیر شده و لایه
ها به صورت انعطاف پذیری در کنار یکدیگر انحنا پیدا کرده اند.
معماری فولدینگ، معماری نئوباروک نیز نامیده می شود.در معماری باروک ،سبک های یونانی ،رومی،شرقی ، رومانسک ، گوتیک و کلاسیک روی یکدیگر تا می شوند و کالبد بنا و سطوح مواج دیوارها نسبت به شرایط انعطاف پذیرند.همان گونه که در معماری فولدینگ انعطاف پذیری احجام و سطوح مختلف توسط علم جدید ، که همان رایانه است انجام می شود.
رایانه قادر است بین دو شکل ، شکل های میانی را برای انتقال نرم یکی به دیگری انجام دهد. این انتقال نرم مدت ها است که در فیلم های تبلیغاتی ، فیلم های ویدیویی و فیلم های سینمایی انجام می شود. در فیلم ویدیویی مایکل جکسون به نام سیاه و سفید ، تصویر صورت چند فرد مختلف که از رنگ ها،
جنسیت و سنین مختلف بودند و در مقابل چشمان حیرت زده ، تماشاگران تلویزیون ، تصویر یکی به دیگری تبدیل می شد ، بدون آنکه بیننده احساس کند که این لایه ها ی بین دو صورت کاملا متفاوت به صورت تصنعی و یا نا همگون به یکدیگر تبدیل می شوند.
نیز هنر پیشه ای که نقش منفی داشت می توانست کالبد خود را به (terminator 2) در فیلم نابودگر 2 صورت جیوه در بیاورد و همانند جیوه در هر شرایطی تغییر حالت دهد. در روی کف زمین به صورت یک کف پوش پهن شود و سپس از روی کف بلند شده و به صورت انسان و یا حالت های دیگر در آید . امروزه با استفاده از رایانه ، این انتقال و تغییر شکل به راحتی قابل اجرا است و معماران فولدینگ سعی می کنند که معماری را با علم روز همگون و همسو سازند.

در این رابطه بهرام شیردل در مصاحبه خود در مجله آبادی می گوید:
(( فکر من و همکارانم در معماری و شهرسازی ، قابل انعطاف کردن فضاها است به گونه ای که جوابگوی تفاوت های بی شماری باشد...همیشه معتقد بوده ام باید معماری جدیدی به وجود آید که با افکار و زندگی زمان خود انطباق داشته باشد و فرهنگ و تمدن موجود را غنی تر کند...انسان با گذشت زمان ،افکار و خصوصیاتش تغییر می کند،بر عکسسایر جانداران ،معمای هم باید به تبع آن تغییر کند))
را « فرم ضعیف » یا "weak form" پیتر آیزنمن به عنوان بانی طرح فلسفه ی فولدینگ در حوزه معماری ، لغت مطرح کرده است . فرمی که قابل انعطاف است و خود را با شرا یط محیطی وفق می دهد.لذا فرم ها یا لایه های معماری فولدینگ ،در مجاور و همتراز یکدیگر به صورت انعطاف پذیر و در انطباق با شرایط کلی کالبدی ، اجتماعی ، و تاریخی محیط در سایت قرار می گیرند.

آیزنمن در طرح خود برای مرکز گردهمایی کلمبوس (1992-1990) موضوع اشاره شده در فوق را به صورت کالبد معماری نشان داده است. بطور کلی در اکثر شهرهای بزرگ آمریکا، ساختمانی به نام مرکز گردهمایی وجود دارد. در این نوع ساختمان ها بصورت مستمر جلسات، سخنرانی ها و نمایشگاه های مختلف از طرف اصناف، سازمان ها و نهادهای گوناگون که موقعیت محلی، ملی و یا بین المللی دارند برگزار می شود.
مرکز گزدهمایی کلمبوس در شمال مرکز شهر کلمبوس و واقع در مرز بین مرکز شهر و قسمت های شمالی شهر قرار دارد. در سمت غرب ساختمان، های استریت که یکی از دو خیابان اصلی شهر است عبور می کند و از جنوب تا شمال و مرکز شهر را به یکدیگر متصل می کند. از سه طرف دیگر سایت، بزرگراه های سرتاسری و خطوط راه آهن عبور می کنند و پل های متعدد چند طبقه در اطراف سایت این خطوط را به یکدیگر متصل کرده است. به عبارتی در غرب سایت مهم ترین مسیر ارتباطی محلی و داخل شهری، و در سه طرف دیگر سایت خطوط ارتباطی داخل و بین شهری قرار دارد.
تصمیمات اتخاذ شده و یا اطلاعات کسب شده در گردهمایی های داخل این ساختمان از طریق خطوط تلفن، فاکس و اینترنت و همچنین مطبوعات و رسانه های مختلف به سراسر کشور منتقل می شود. لذا از یک طرف این ساختمان مرکز تبادل اطلاعات است و لایه های مختلف ارتباطی از این مرکز این اطلاعات را به مناطق و مراکز مختلف منتقل می کنند.از طرف دیگر این مکان مرکز خطوط ارتباطی محلی و بین شهری است و لایه های مختلف راه های ارتباطی از چهار طرف این ساختمان عبور می کنند.
آیزنمن این چندگانگی خطوط اطلاعاتی و راه های ارتباطی در عصر ابررسانه ها را در ساختمان خود به صورت کالبدی به نمایش گذارده است. لایه های مختلف ساختمان در حالت افقی، به صورت همتراز و با موقعیت همسان در کنار یکدیگر قرار گرفته اند و مجموع این لایه ها کلیت واحدی را به نام مرکز گردهمایی کلمبوس تشکیل داده اند.
نکته حائز اهمیت دیگر در طرح آیزنمن این است که ساختمان دارای یک دوگانگی در مقیاس است که به هر دو آنها بدون ارجحیت یکی بر دیگری توجه شده است. یکی مقیاس بزرگ شهر است و از دید داخل برج های مرتفع مرکز شهر، این ساختمان مقیاسی در حد بزرگراه های اطراف خود دارد. همچنین از دید عابر پیاده در مجاور خیابان اصلی شهر، مقیاس ساختمان خرد شده و مقیاس آن در حد مقیاس نسبتا کوچک ساختمان های محلی اطراف خیابان است.


یکی دیگر از پروژه های جالب توجه در این سبک، سرنگون ساختن برج سیرز در شهر شیکاگو توسط گرگ لین است. برج سیرز، به ارتفاع 110 طبقه، مرتفع ترین ساختمان ساخته شده به سبک مدرن است. این ساختمان توسط شرکت معتبر S.O.M بین سال های 1974-1970 ساخته شد. مهندس معمار آن بروس گراهام و مهندس سازه آن فضلور خان ــ پاکستانی تبار ــ بود.
این ساختمان نماد و نمودی کامل از سبک مدرن و اندیشه مدرن است. نمای خارجی برج تماما با شیشه هایی به رنگ برنز و آلومینیوم سیاه رنگ پوشش شده است و می توان آن را دنباله شیوه میس ونده رو و شعار کمتر بیشتر است دانست. این برج از نه مکعب مستطیل چسبیده به هم تشکیل شده که به صورت سلسله وار هر کدام تا ارتفاع معینی بالا می رود. دو مکعب مستطیل آخر به ارتفاع 443 متر می رسند. فضلور خان برای هر مکعب مستطیل 25 ستون فلزی در نظر گرفت. لذا برج سیرز از نه لایه ــ مکعب مستطیل ـــ و هر لایه از 25 لایه ــ سیستم سازه ــ تشکیل شده است. گرگ لین در پروژه خود ــ به صورت نمادین ــ با تبر، تیشه به ریشه این نماد مدرنیته و معماری مدرن زد و عمودگرایی رت به افقی گرایی تبدیل کرد. پس از انداختن برج به روی زمین، لین لایه های هندسی طویل و قائم الزاویه آن را بر طبق شرایط سایت در بین رودخانه، خیابان و ساختمان های مجاور، همانند نوارهای خمیری شکل، در کنار هم قرار داد.

این لایه ها در عین اینکه هر یک خصوصیات خود را حفظ کردند، ولی با توجه به شرایط موجود در سایت، به حالت نرم و انعطاف پذیر، به صورت افقی و بدون هیچ گونه ارجحیتی در بین عوامل موجود در سابت قرار گرفتند.
معماری ارگانیک نام دیگری است که می توان به معماری فولدینگ لقب داد، زیرا ساختمان های ساخته شده به این سبک با توجه به شرایط محیطی و شکل می گیرند و گسترش می یابند.
تا کنون در ایران هیچ ساختمانی به سبک فولدینگ ساخته نشده است. راسته های مجاور هم در بازارهای سنتی ما، نزدیک ترین شکل کالبدی با مفهوم فولدینگ است.

دوستان و معماران عزیز برای مطالعه این سبک معماری می توانید از منابع معرفی شده استفاده کنید.

 

_ قبادیان، وحید. مبانی و مفاهیم در معماری معاصر غرب. تهران : دفتر پژوهشهای فرهنگی،1382

_ احمدی ،بابک.ساختار و تا ویل متن .تهران: نشر مرکز،1375.

_ شایگان،داریوش.افسون زدگی جدید،هویت چهل تکه و تفکر سیار.نشرفرزان.تهران: 1380.

_ گفتگو با بهرام شیردل. مجله آبادی،شماره 13،سال چهارم. 

_ هستی شناسی دلوز، آیزنمن و خلاقیت.جیمز ویلیامز.ترجمه: محمد رضا ارشاد. مجله معماری و فرهنگ،شماره 17.

_مقاله (( میل و تمنا؛ مفهومی سخت انقلابی)) (درباره اندیشه های ژیل دلوز) روزنامه اطلاعات 9 بهمن 1382.

_ حقیقی،مانی.سرگشتگی نشانه ها.تهران:نشر مرکز،1374.

 

_ www.eisenmanarchitects.com

_ www. Gl forms.com

_ Deconstruction & Reconstruction

Peter Eisenman & Robb Krier,1988.

_ Re: Working Eisenman

Eisenman Architects.1991.

_ Folding Architecture

Greg Lynn & Marcus Novac.1994